Tum çırtlayanlar

Rus yumoristləri qafqazlı obrazlarını yaratdıqda gürcülərin gülüş doğura biləcək qədər məğrur, ermənilərin hazırcavab, azərbaycanlıların isə gül alverçisi və ya arvad ölüsü olan kütbeyin simasını yaradırdılar. Çayxanalarda çay xortuldadan, böyük coşqu və həvəslə domino çırpan və ya başında yekə kepka, tində dayanıb təsbeh fırladan, damağında papiros oynadan və tum çırtlayan azərbaycanlı! Beləsini bizim qədər daha yaxşı tanıyan tapılmaz.

Bakının kəndlərində, “Sovetski” məhəlləsində, İçərişəhərdə, əyalətlərimizin rayon mərkəzlərində, çayxanalarda, kino-teatrların qarşısında, bazarlarda, içəri məhəllələrdə hər gün belə tiplərdən o qədər görürük ki- gözlərimiz “mazol” olub! Onlar çoxluq təşkil etməsələr də rusun gözündə bizim əsas və tipik obrazımızı formalaşdırırmışlar. Bilmirəm bunu sizlərə demişəm, ya yox, Sovetlər dövründə “sort- sort” bayramlarımız vardı. Birini də mən təklif etdim. Söz idi də, ağzımdan çıxdı. Tutdular quyruğundan ki, əla fikirdir. İti kimə sürüdərlər – öldürənə! “Çay bayramı”nın ssenarisini yazmağı tapşırdılar elə mənim özümə. Rayona təzə gəlmiş qazlı məzun ola, ona bir ortaya çıxartmalı iş tapşırıla. Sökdüm-tökdüm arxivi və öz aləmimdə “bomba” bir ssenari yazdım. Amma ssenari tam uğurlu qəbul edilmədi. Çünki orada Lənkərana ilk çay kolunu gətirmiş Novoseltsov adlı bir urus balası bunun adının “çay” olduğunu bildirəndə yadına axar çay düşən yerli “kətçibala” əvvəlcə onu dəli adlandırmışdı. Ssenari olmur, nə olursa-olsun: heç rusa “dəli “ demək olar?! Xoşa gəlməyən də elə bu idi. Əgər kommunist olardımsa, partbletim “uje” getmişdi atdanmağının dalıyca. Xülasə, raykomda məni cavan canıma bağışladılar və urusla bağlı maraqlı hissələri ssenaridən çıxartdılar. Ondan sonra az qala buna əmin olacaqdım ki, həqiqətən də rus xalqından bir kimsə dəli, başıxarab, xəstə ola bilməz. Bizim “Parni iz Baku” KVN uşaqları fürsətdən istifadə edib ruslara bunun cavabını vermək əvəzinə Bəhram Bağırzadənin ifasında kepkalı, təsbeh fırladan, damağında papiros oynadan və ya tum çırtlayan azərbaycanlı obrazını bütün dünyaya təqdim etdilər. Yenə də sağ olsunlar, nəhayət ki, indilərdə Vanonun ifasında bir pyaniskə orus obrazını da yarada biliblər, yoxsa təkbaşına rüsvay olub getmişdik. Amma əsas o idi ki, bunu Sovetlər dövründə yarada biləydilər. Özümüz-özümüzə şəbədə qoşmağı, “torba tikməyi” daha yaxşı bacarırıq axı. Ona görə də Bəhramın ifasında “tipik azərbaycanlı” adını almış bu cür obraz öz tərəfimizdən daha çox sevildi. Əslində isə bu tip azərbaycanlı heç nahaqdan yaranmamışdı. Onu başa düşmək lazım idi. Saatlarla gün altında işsiz-gücsüz qalıb öz bəxtini gözləyən, iş axtaran, Bakı kəndlərində istirahət etməyə gələnlərə ən “bezdarnı” işlərlə xidmət göstərməyə hazır olan bu “qarabala” gərək öz başına iri “erodrom kepka” qoyaydı ki, onu gün vurmayaydı da. Təsbeh zikr üçündür. Onunla mömin müsəlmanlar Allahın adlarını və bir sıra duaları müəyyən say qədər zikr edirlər. Duaların da səslənmə sayının öz hikməti var – bunu metaıfiziklər daha yaxşı bilər. Bu Qarabala dua-flan bilməsə də avaraçılıqdan təsbeh dənələrəini barmaqları ilə bir-bir ötürməli idi ki, vaxtı keçsin, əsəbləri sakitləşsin. Elə papiros fısqırtmasını da onun bekarçılığına bağışlamaq, məsuliyyəti isə onu bu miskin hala salan Sovet cəmiyyətinin üzərinə yıxmaq olardı. Amma bu tum çırtlamağı isə!..

TUM ÇIRTLAYANDA ÇƏNƏ İŞLƏYİR, BEYİN TORMOZLANIR

Mən bu tum çırtlamaq şakərini heç dostuma da bağışlamaram. Bu “uje” zatən avaraçılığın simvoludur. İş-güc adamı, çalışan şəxs, məşğul adam tum çırtlamaz. Məncə tum- dənə çırtlayan adamın o anda beyni tormozlanır, ən yaxşı halda düşüncələri kiçilir, xırdalanır və o daha da miskinləşir. İşsiz-gücsüz adam tum çırtlayanda passivləşir, onun təşəbbüskarlığı azalır, onu ətalət basır. İnanmayanlar bir “meşok” tum alıb “prob” edə bilər. Onun adına rəsmi ədəbiyyatda “günəbaxan tumu”, Bakıda “semiçka”, Muğanda “tum”, Lənkəranda isə “dənə” deyirlər. Onu daha çox bulvarın, stadionun, parkın, əyalətlərdə “palatka” toylarının girişində, kino-teatra yaxın ərazilərdə və yaşlı adamlar satırlar, yəni ağsaqqal, ağbirçək sayıla biləcək şəxslər. Millətin ki ağsaqqalı, ağbirçəyi camaata tum satırsa, bu halda gərək öz təpəni qaşıyıb bir anlıq “çorta” gedəsən. Mənim zənnimcə bu uşağa siqaret və ya spirtli içki satmaq qədər səhv hərəkətdir. Çünki tum çırtlamaq boş-bekarçılıq və zır avaraçılıq əlamətlərindəndir. Onun biznesi o qədər xırdadır ki, alıcının nəzərində həmin ağsaqqal və ya ağbirçəyi də kiçildir. Tum çırtlamağa daha çox qadınlar meyl göstərirlər. Açmasını vermirəm – çənə məsələsi! Yazıq çənə; həm danışır, həm də tum çırtlayır. Bu zaman o ağızdan ağıllı və fundamental hansısa fikirlərin çıxacağına əsla inanmağa dəyməz. Başqa millətlər təbiətin qoynuna baxışları ilə zövq almaq üçün gedər. Bizimkilər isə özləri ilə bir-iki kiloqram ağ və ya qara tum götürər ki, orada darıxmasın, hər şeyə tum çırtlaya-çırtlaya tamaşa edə bilsin deyə. Bəzən parkda və ya hər hansı bağda oturmuş qadın yığnaqları ilə qarşılaşdıqda adam hövl edir. Onlar qalxıb getdikdən sonra həmin əraziyə nəzər salan adam burada az qala bir polk əskərin tum çırtladığını zənn edər. Tumun qabığı da ki, hökmən yerə səpilməlidir. Bu hal bizimkilər üçün sanki tumu çırtlamaq instruksiyası kimi qəbul olunur. Hətta qarşılarında bir neçə zibil qabı qoyulsa belə bizimkilər hökmən tumu çırtlayıb yerə tökməlidir. Bunsuz sanki tum ləzzət vermir. Uzun illər Almaniyada yaşayan bir dostum Vətənə “qonaq” gəlmişdi. Onunla söhbətin bir məqamında soruşdum ki, oralarda heç azərbaycanlılarla rastlaşırmı və ya qarşılaşdığı şəxsin azərbaycanlı olduğunu necə müəyyənləşdirir. Əvvəlcə “Qarşılaşdığım şəxs təsbeh fırladırsa, deməli, azərbaycanlıdır” dedi. Sonra isə... Dedi ki, Frankfurtda ikən metronun qarşısında bir nəfərin işıq fənərinə söykənərək tum çırtladığını görüb. Heç də bizimkilər kimi qaraşın deyilmiş. Amma onun hökmən azərbaycanlı olacağına əminliklə yaxınlaşıb və “Yerlim, salam!” deyərək əl uzadıb. Zənni onu aldatmayıbmış. Bilirsiniz nə üçün? Çünki azərbaycanlıdan qeyri kimsə fənərə söykənərək tum çırtlamaz və qabığını yerə tökməz. Konsertə, teatra, futbola gedərkən özü ilə tum götürənlər, özlərini orada ala biləcəkləri mənəvi zövqdən ən azı 50% məhrum edirlər. Vallah bu tum şoğəribi çırtlayan şəxsin həmin məqamda beyni xumarlanır və onun düşüncə aparatının fəaliyyəti zəifləyir.Bu zaman adronalin ifrazı başlayır və adam ən yaxşı halda özü üçün əylənir. Əyləncə halında tamaşanın və ya mahnının hansı estetikasından, fəlsəfəsindən danışmaq olar? Deyəsən bizimkilərin tuma olan məhəbbətinin böyüklüyünü nəzərə aldıqları üçün əcnəbi iş adamları tumun da sivil formasını kəşf etməyə başlayıblar. “Ciko”, “Lokomka”, “Beloçka”,.. Onların da gücü tum satan Məsmə xalaya çatdı. Xüsusi sarofan qablara yığılmış ağ və qara dənələrin adı dəyişib “sovremenni” və nədənsə həm də rusca olub. Bu isə ona meyilli olanların sayını daha da artırıb. “Ciko”ya aid hətta rəngbərəng reklam rolikləri də çəkilib. Birisi də belədir: kadrda görünən tipik “milisioner”, çörəkpulu qazanmaq üçün bulvara çıxır və kol dibindən güdərək oturmuş qız və oğlan ayaqlarını görür. Onların başının üstünü kəsdirəndə məlum olur ki, azərbaycanlı sevgililər bulvara çıxıb sevişmirmişlər, sadəcə, “Ciko” çırtlayırmışlar (?!). Bu “milisə” – yəni polisə çörək pulu əvəzinə “Ciko” verən “sevgililər” onu xoşbəxt edirlər.

TUM ÇIRTLAYAYANLARIMIZIN ZÖVQÜ

Tum çırtlamağa ifrat aludəçiliyin nəticəsidir ki, aşağı təbəqəyə layiq bilinən insanlarımız sayca daha çoxdur. Başqa xalqlarda da bu təbəqə var. Ancaq bizdə daha böyük faiz təşkil edər. Çünki bizim qədər öz asudə vaxtını daha səmərəli təşkil edə bilməyən bir ayrı milləti heç bədəvi ərəblərin sırsında da tapmaq olmaz. Bizim xalqın böyük əksəriyyətinin nəzərində əsil istirahət, asudə vaxtın ən yaxşı təşkili yalnız yemək-içməkdən, yatmaqdan, əyləncə və ya seksdən ibarətdir. Buna səbəb heç də maddi cəhətdən kasadçılıq deyil. Mən o qədər imkanlı adam tanıyıram ki, ömrü boyu heç üç ölkə, üç özgə şəhər görməyib, dünyanın ən məşhur turizm mərkəzlərini tanımır, ikinci bir dil bilmir, kino incəsənətini və futboldan savayı, hər hansı bir digər idman növü barədə üç kəlmə danışa bilməz. Deməli, söhbət heç də imkansızlardan ibarət deyil, orada imkanlılar da böyük faiz təşkil edirlər. Onların mədəni səviyyəsi “Biləcəridən o tərəfə” keçə bilməz. Keçsə də Rusiyanın və digər ölkələrin hökmən bazarlarında ilişib qalacaq. Elələrinin kitab oxuduğunu görmüsünüzmü? O, özünün asudə vaxtını hökmən balkonda durub tum çırtlamaqla və küt baxışlarla aşağıları seyr etməklə keçirir. Millətin qeyd etdiyim təbəqəsinin mənəvi cəhətdən aşağı səviyyədə olmasının nəticəsidir ki, Rəqsanə kimi oxuyançılar özlərini millətə populyar xanəndə kimi sırıya bilir. Gör bu təbəqənin səviyyəsi nə qədər aşağı düşüb ki, Rəqsanənin və ya Zülfiyyənin hamilə olması, bic doğması, atasının kimliyi və doğuş yeri onun əsas maraq obyektinə çevrilmişdi! Bundan oyanası yoxdu-ye! Asudə vaxtını tum çırtlamaqla mənalandıran toplumdan daha nə gözləyəsən? Əgər qədim zamanlara qayıtmaq mümkün olsa və hansısa padşahın qulağına pıçıldasan ki, onun qarşısında göbək atan, mahnı oxuyan, mütrüflük edən bu adamların vaxt gələcək əcdadları cəmiyyətin ən hörmətli, populyar, imkanlı və qüdrətli şəxsiyyətləri olacaq, yeni nəsil onları özünə kumir seçəcək, onlar kimi geyinəcək, duşunəcək, danışacaq, davranacaq, inanın ki, həmin padşah belə cəfəng fikrə ya inanmayıb bizim başımızı üzməsi üçün üç dəfə əlini əlinə çırpacaq və cəlladı çağıracaq, ya da buna inanarsa, o dəqiqə bağrı çatlayıb öləcək. Bizim camaat öz asudə vaxtını eyş-işrətdə, yeyib içməkdə və ya tiryək atmaqda, nəşə çəkməkdə, ən “kulturnu” formada desək, dənə (tum) çırtlamaqda keçirtməklə gəlib o zamana çatıb ki, orada Rəqsanə kimi birisi ictimai fikri bərk məşğul edə bilir. İşə bax ki, şou-biznes “q...”lərin və “p...”ların oylağına çevrilib! Bu məmləkətin alimləri, siyasiləri, yazıçıları, mütəfəkkir şəxsiyyətləri nə üçün damarlarına lezva çəkmir əvvəllər heç anlamırdım! İndi belə başa düşürəm ki, hamını kitabdan uzaq düşüb, məhz asudə vaxtında tum çırtlaması belə bivec və təpərsiz edib. Tum çırtlaya-çırtlaya qarabağlılar torpaq dərdini həzm etməyə alışdılar.Əlbəttə, iddia edə bilmərik ki, ölkədə günəbaxan əkini dayandırılsın, xaricdən tum dəstlərinin gətirilməsinə və ya istehsalına qadağa qoyulsun. Günəbaxan tumundan eyni adlı yağ alınır ki, bu yağ olmasa millət “peraşkini” məcbur olub kərə yağında bişirər, bu isə onun maya dəyərini artırmış olar. Amma millətin ziyalılıq səviyyəsini də unutmaq yolverilməzdir. Ona görə də, sadəcə, millətə aşılamaq lazımdır ki, bu tum ki var, o, adamı kütbeyin, bivec və əbləh edir, vəssəlam! Mən belə düşünürəm! “Daloy” tum! ”Ancaq işə bax ki, indi tumu hətta cənab hesab edib “Mister tum” istehsal edirlər. Bu artıq filmin sonudur! İndi tuma “mister” deyilirsə, deməli, sabah-birisi gün bəy, xan, ağa, hətta müəllim də deyiləcək! İnanmırsınız?!

* * *

P.S. Sovet dövründə bizim dağ kəndlərindən birindəki “Qarabala” əskərlikdən özü ilə bir rus qızı gətirir. “Sarı gəlin” nahar süfrəsində ağ bir şey görür. Hamı kimi o da bundan yeyir. Günorta süfrəsində də bu azbesə oxşayan şeydən qoyulur. Eləcə axşam süfrəsində ailə üzvləri əsasən bu “ağ şeydən” çörək arasına qoyub yeyirlər. Hər gün beləcə. Üç gündən sonra rus qızı aradan çıxır. Gedərkən bir balaca “zapiska” saxlayır: “Mamed, mən getdim. Sizdən narazılığım yoxdur, amma o azbesdir-nədir, sizin axırınıza çıxacaq!”Tum da eləcə!

MÜƏLLİF: Hafiz MİRZƏ